Son yıllarda tüm dünyada BBC monitörlerin tekrar popüler olduğunu görmeye başladık. Farklı modeller, farklı üreticiler, yayınlanan onlarca inceleme yazısı derken farklı BBC monitörler ve bu monitörlerden yola çıkarak geliştirilmiş hoparlörler büyük ilgi çekmeye başladı. Aslında 90’lı yıllarda Uzakdoğu’da bu akımın erken dönemi yaşanmaya başlamıştı. İlerleyen yıllarda özellikle de son 5-6 yıldır bu akım ilk önce Amerika arkasından da Avrupa’ya sıçradı. Ülkemizde de farklı distribütör firmaların ithal ettiği BBC monitörler ve varyasyonları ile birçok meraklı BBC monitörlere ilgi duymaya başladı. Önümüzdeki dönemlerde ülkemizdeki farklı BBC monitörleri inceleyeceğiz. Ancak ondan önce kısa bir yazı dizisi ile BBC monitörlerin tarihçesine bakmak istedik. Tabii ki akımın başlangıcı olan LS3/5A ile başlayacağız.
BBC, 1970’lerde kendi ihtiyaçları için özellikle de stüdyo dışı yayıncılık amacı ile bir hoparlöre ihtiyaç duyar. O dönemlerin BBC’si belki dünyanın en önde gelen yayıncı kuruluşudur. Bu ihtiyacı karşılamak için BBC bünyesinde çalışmalar başlar. Bu dönemlerde BBC’nin kendi içerisindeki isimlendirmesinden dolayı stüdyo dışı kullanım hoparlörlerine LS3 kodu verilmekteydi. Bilgi açısından LS5 ise stüdyolarda kullanılan monitörlere verilen kod idi. Bizim bildiğimiz adı ile LS3/5A ilk önceleri LS3/5 olarak anılıyordu. LS3 onun stüdyo dışında kullanılabileceğini anlatan kod iken, “5” ise model numarasıydı. Bu arada stüdyo dışı yayıncılık konusunu da açalım. Örneğin BBC bir konser yayınlayacağı zaman konser alanına kendi portatif stüdyosunu kuruyordu ve burada kullanılan hoparlörlerin farklı olması gerekiyordu veya BBC’nin canlı yayın araçlarında stüdyolarda kullanılanlardan daha farklı bir hoparlöre ihtiyaç vardı.
Peki neden böyle bir ihtiyaç oluşmuştu?
BBC bu hoparlörleri stüdyo dışı yayıncılık amacı ile kullanacaktı ve stüdyo dışına çıktığını zaman çok dar bir alanda çalışmak gerekiyordu. Bazen küçük bir odacık, bazen bir minibüsün içerisi. BBC o dönemlerde ticari olarak satılan küçük boyutlu doğal ve ses anlamında nötr çalan bir hoparlör bulamamıştı. Dönemin ticari ürünleri BBC’nin beklentilerini karşılamayınca, kendi çözümlerini üretmeyi seçtiler.
Erken dönem BBC yayın aracı
1960’larda BBC ihtiyaç duyduğu küçük monitör hoparlör için teknik değerleri belirlemişti. Boyutu küçük, desteklediği frekans aralığı 400 Hz ila 20 kHz olmalıydı. O dönemlerde bu ihtiyaç için kulaklık kullanmayı da düşünmüşlerdi ancak özellikle yayın araçlarında hiç iyi sonuçlar elde edemediklerini gördüler. Bunun üzerine BBC Research Department (BBC Araştırma Departmanı) Kingswood Warren ismindeki mühendisi geliştirme sürecinin başına geçirdi ve 1968 yılında çalışmalar başladı. Araştırma departmanı sürdürdüğü hoparlör gelişim programlarında kullanılan sürücüler ve teknolojileri kullanarak hızlı bir şekilde ortaya prototip bir monitör çıkarttı. Yazılan çizilenlere göre bu süreç neredeyse 1 hafta sürmüştü. Ortaya çıkan monitörü mühendisler alarak testlere ve ölçümlere başladılar. BBC için dönemin referans monitörü “LS5/8” ile kıyaslamalı testler yapıldı. Canlı müzik çalınırken kayıt odalarında her iki monitör kıyaslandı ve prototip başarısız bulundu. 2 yıl süren çalışmanın ardından 1970 yılında mühendisler bu defa “LS3/5” modelini ortaya geliştirdiler. Dikkat edin ortaya çıkan model “LS3/5” idi “LS3/5A” değil. Monitörde KEF tarafından üretilmiş iki adet sürücü kullanılmıştı; B110 (A6362) ve T27 (A6340) İlk örnekler 9-ohm crossover filtrelerine sahipti. BBC Araştırma Departmanı bu hoparlörü geliştirebilmek için 100.000 Sterlin harcamış ve toplamda 20 çift hoparlör üretmişlerdi.
BBC’nin orijinal LS3/5 modelinin 1976’dan bir fotoğrafı
BBC “LS3/5” monitörlerin üretimini kendisi üstlenmek yerine lisans vererek ürettirmeyi planlar. Ancak bu dönemlerde İngiltere’nin en önemli hoparlör üreticilerinden KEF B110 (A6362) ve T27 (A6340) modeli sürücülerin üretimini sonlandırmış ve yerine B110 (SP1003) ve T27 (SP1032) modellerini üretmeye başlamıştı. Yeni sürücüler farklı empedansa, teknik özelliklere ve titreşim karakterine sahipti. Bu aşamada BBC tasarımcıları tiz sürücülerde bazı değişiklikler isterler. Tiz sürücü oldukça kırılgandır ve bir koruma kapağı kullanmaya başlarlar. Ayrıca yine tiz sürücü, hoparlör kabininin köşelerinden yayılan titreşimlerden etkilendiği için sürücünün etrafı ince bir keçe dikdörtgen parça ile kaplanır. Yeni sürücülere uygun yepyeni bir crossover tasarlanır. Tüm bunlar olurken tarih 1974 yılıdır ve yeni monitör “LS3/5A” şeklinde isimlendirilir.
KEF B110, 110mm’lik bir sürücüdür ve Bextrene malzemesinden bir konisi ve neopiren çerçevesi ve körükleri vardı. KEF T27 ise 19mm’lik mylar dome yapıda bir sürücüydü ve koruma önlemine sahipti. Monitörün iç hacmi yaklaşık 5 litre idi. Kabin 12.2 in × 7.5 in × 6.3 in boyutlarında ve 12 mm’lik (0.47 in) huş ağacından elde edilmiş kontrplak ile üretilmişti. Kabinin birleşim noktaları kayın ağacından destekler ile kuvvetlendirilmişti. Tüm bu değerler özenle hazırlanmış teknik dokümanlar haline getirilmişti. Üretim yapacak firmalar bu dokümantasyona harfiyen uymak zorundaydı. Yazılan çizilenlere göre kabinde kullanılacak tahta için özel bir madde yoktu ancak BBC ağaçlar üzerinde ciddi bir araştırma yapmış ve bazı sert ağaçların alt frekans sürücü ile etkileşime girerek seste renklendirme yaptığını bulmuşlardı.
LS3/5A için BBC tarafından yayınlanan dokümantasyonun kapak sayfası. 1976 yılından…
BBC spesifikasyonlarında crossover konusunda çok keskin çizgiler dikkat çekiyordu. 13 parçadan oluşan devre tiz sürücüler için 7 pozisyonlu bir endüktör içeriyordu. Bu üst ile orta frekansların hassasiyetinin dengelenmesi için seçilmişti. Ayrıca kullanılan endüktör ve özellikle de kapasitörler dönemin hoparlörlerinden daha maliyetli olmasına sebep oluyordu. Bunun yanında kullanılacak her bileşen için çok düşük tolerans değerleri arandığı için İngiltere’de çok az üretici BBC’den lisans alabilmişti.
Stirling Broadcast “LS3/5A V2”
Hoparlör kapalı yapıda ve son derece küçük olduğu için “3/5A” alt frekansları üretmek konusunda son derce zayıf idi. Tasarımcılar 160 Hz seviyelerinde yapılan ayar ile daha baslı bir hoparlör hissiyatı yaratmayı başarmışlardı. İlk ortaya çıktıkları dönemlerde bu hoparlörleri dinleyenler tizlerini fazlasıyla keskin bulmuşlar ve dönemin üst sınıf solid-state amplifikatörlerinin zayıflıklarını ortaya çıkarttıkları ve iyi performans gösteremedikleri için lambalı ampliler ile kullanılmasının daha uygun olduğunu söylemişlerdi. Yine bu yıllarda bu monitörlerin rock müzik dinleyenler için harika bir fırsat olduğu söyleniyordu. Uzun lafın kısası 1970’lerin ortalarında “LS3/5A” o zamanın hifi dünyasına bomba gibi düşmüştü.
“LS3/5A” 1975 ila 1987 yılları arasında ilk yazılan spesifikasyonlara uygun olarak üretildi. 1987 yılında ise referans KEF sürücülerin artık bulunamamaya başlamasıyla 6dB yüksek yeni bir sürücünün kullanılmasına başlandı. Yeni sürücünün kodu B110 SP1228 idi ve yeni gelişmeler ışığında yenilenmiş bir teknolojiye sahipti. Sürücü değişikliği crossover’ların değişmesine sebep oldu. KEF yepyeni bir devre tasarımı olan SP2128 modelini duyurdu. Ancak empedans orijinal tasarımda 15 ohm iken 1987 yılında 11 ohm değerine düşmüş oldu. BBC bu yaşanan gelişmeler üzerine 1988 yılında spesifikasyonlarını gözden geçirerek yenisini yayınladı.
1990 yılında ise hoparlörün bi-wired versiyonu duyuruldu. Ancak yeni tasarımın orijinal versiyona sadık kalabilmesi için yeniden bir crossover devre tasarımı yapılması gerekiyordu ve KEF 1991 yılında BBC onaylı SP2195 modelini duyurdu.
Bir diğer önemli gelişme ise 2005 yılında yaşandı. İngiliz üretici Stirling Broadcast, KEF firmasından yeni T27 ve B110 sürücüler istedi ancak aldıkları cevap KEF’in 2000 yılında itibaren bu sürücülerin üretimini sonlandırdığı idi. Bunun üzerine SEAS ve Scanspeak ile çalışılarak orijinal KEF sürücülerin gelişmiş versiyonlarının üretilmesi konusunda başarı sağlandı. BBC mühendisi Derek Hughes yeni sürücülere uygun bir crossover tasarladı. Ortaya çıkan tasarım “LS3/5A V2” isimlendirildi ve BBC onayını almayı başardı.
Falcon Acoustics LS3/5A orijinal 15ohm modeli baz alınarak üretilmiş.
2013 yılında ise İngiliz Falcon Acoustics firması 15 ohm’luk orijinal “LS3/5a” üretimi için BBC’den lisans aldı. 2014 yılında hoparlörler meraklılara sunulmadan önce Falcon Acoustics sürücüler konusunda çok ciddi araştırmalar yaptı. İngiliz firma B110 (SP1003) ve T27 (SP1032) sürücüleri yani orijinal tasarımda kullanılan sürücüleri ilk yıllardaki malzemeleri kullanarak üretmek için kendi bünyesinde bir laboratuvar kurdu. Bu çalışmaların başına 1962 ila 1974 yılları arasında KEF’te çalışmış mühendis Malcolm Jones getirilmişti. Malcolm Jones ismi çok ama çok önemli bir isim. Kendisi orijinal KEF B110 ve T27 sürücüleri geliştiren kişi! Falcon Acoustics bununla kalmayıp orijinal BBC devre tasarımında yüksek frekansların düzenlenmesi için kullanılan trafoları da orijinal spesifikasyonlara uygun hale getirmeyi başardı ki, günümüzde 15ohm orijinal ilk tasarım BBC monitörleri üretebilen dünyadaki tek firma olmayı başardılar.
2011 yılı itibarı ile BBC’den lisans satın alarak “LS3/5A” üreten 11 firma olmuştur. Günümüzde ise bu listeye bildiğim kadarı ile 2 firma daha katılmıştır. “LS3/5A” üretimi son derece kontrollü bir model olduğu için farklı üreticilerin farklı zamanlarda ürettiği monitörlerin genel ses karakteri birbirine çok benzer özellikle de 1975 ila 1987 dönemlerinden bahsedersek. BBC belgelerine bakarsak farklılıklar ise kabini birleştirmek için kullanılan vidalar, koruma ızgarasının kumaşı ve kullanılan yün ile oluşur.
Rogers LS3/5A reklamı
Kısaca lisanslardan bahsetmek gerekirse ilk “LS3/5A” lisansını alan firma Rogers Audio olmuştur. Ancak firma tek bir hoparlör bile üretemeden kapanmış ve firmayı satın alan Swisstone firması sayesinde üretime başlamışlardı.Rogers markası altında yaklaşık 50.000 çift hoparlör üretildi. Arkasından 1982 yılında lisans alarak üretim yapan Spendor 22.000 çift, yine erken dönem lisans alan Audiomaster firması yaklaşık 10.000 çift “LS3/5A” üretmişti. Bir BBC mühendisi olan Dudley Harwood ilerleyen yılalrda Harbeth firmasını kurmuş ve lisans almıştı. Ancak firma 1970’lerde lisans almasına rağmen tek bir “LS3/5A” bile üretmemişti. 1993 yılında KEF’ten bulunan sürücüler ile 7.000 çift “LS3/5A” üretmişti. İlginç bir şekilde 1993 yılında lisans lana KEF, bu yıldan itibaren 4.000 adet “LS3/5A” üretmişti. Zamanında üretim yapan Chartwell, RAM, Goodmans’ın yanında günümüzde Stirling Broadcast, Graham Audio ve 15 ohm’luk orijinal “LS3/5a” tasarımını tekrar ortaya çıkartan Falcon Acoustics zaman içerisinde BBC lisansı ile üretim yapmış firmalardır.
BBC Monitörlerin Tarihi dizimizin ilk bölümünde “LS3/5A”yı konu aldık. İlerleyen haftalarda kaldığımız yerden devam edeceğiz.
Yazıyı yazarken harika bir LS3/5a sitesi olan www.ls35a.com dan çok faydalandım. Mutlaka ziyaret ediniz.
Bir yorum ekleyin